Zespół Aspergera, a zachowania agresywne

Zespół Aspergera w Podręczniku Diagnostycznym i Statystycznym Zaburzeń Psychicznych DSM-4 i Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 sklasyfikowany został jako całościowe zaburzenie rozwojowe.

Cechami charakterystycznymi dla tego zaburzenia są: brak empatii, zaburzenia w kontaktach z rówieśnikami np.:brak umiejętności w zaprzyjaźnianiu się, jednostronne interakcje, inne zaburzenia międzyspołeczne, niezdarna motoryka, intensywne zainteresowania jednym tematem, pedantyczna mowa, uboga komunikacja niewerbalna, nadwrażliwość sensoryczna. Dodać należy jednak, że nie ma dwójki dzieci z podobnymi objawami. Każdy aspergerowiec jest inny.
Po raz pierwszy to zaburzenie zostało opisane przez Hansa Aspergera, austriackiego psychiatrę i pediatrę w 1943 roku. Jako jednostka chorobowa został zdefiniowany w połowie lat 80-tych, a oficjalnie uznano je w 1994 roku.

Osoby z Zespołem Aspergera nie przejawiają żadnych szczególnych cech fizycznych (poza często widoczną niezgrabnością, ale nie w każdym przypadku), natomiast poprzez swoje specyficzne zachowania i sposób prowadzenia rozmowy są postrzegane jako osoby „inne”. Gdy trzymają się kurczowo własnego punktu widzenia, nie rozumieją cudzych intencji, nie zwracają uwagi na zainteresowania innych, nie stosują się do ogólnie przyjętych wymagań, robią wrażenie osób lub dzieci bezmyślnych, nieuprzejmych, nie potrafiących okazać szacunku osobom trzecim.

Jest to błędne przekonanie, ponieważ zachowania te są nieświadome i wynikają z istoty samego zaburzenia, jednostki chorobowej, jaką jest Zespół Aspergera.

Wywołują za to obniżenie nastroju i poczucie wyobcowania ze społeczeństwa. Są to sytuacje bardzo stresujące, wywołujące duże zmęczenie psychiczne lub fizyczne, doprowadzające też niejednokrotnie do zachowań agresywnych. I właśnie wtedy, gdy dziecko jest zestresowane, objawy mogą się pojawiać bądź nasilać.

Według definicji Elliota Aronsona agresja to: zamierzone działanie, mające na celu wyrządzenie krzywdy lub spowodowanie przykrości, jako agresja instrumentalna może służyć również do osiągnięcia innego celu niż ból lub przykrość. Dla zdrowej osoby gdy pojawia się hamulec agresywnego zachowania, sygnał, że zachowanie takie jest niewłaściwe, zostaje ono zredukowane.
Niestety jednak w przypadku osób dotkniętych autyzmem wysokofunkcjonującym zachowania agresywne występują najczęściej nieświadomie, wynikają z odrzucenia, braku akceptacji, z objawów chorobowych takich jak np.: złej interpretacji zamierzeń innych osób, ich słów i gestów.

Po przeprowadzeniu wywiadu z sześcioma rodzicami dzieci z Zespołem Aspergera w wieku od 6-ciu do 13-stu lat oraz na podstawie własnych doświadczeń z synem przejawiającym cechy aspergerowe, uzyskałam odpowiedzi na następujące pytania:
1. Jakie sytuacje wywołują zachowania agresywne u dzieci z Zespołem Aspergera?
2. Jak przejawiają się te zachowania, w jaki sposób zachowują się dzieci, jakie są to rodzaje agresji?
3. Jak często występują takie zachowania?
4. Jak długo trwa wybuch agresji?
5. Co pomaga wyciszyć się, uspokoić dziecku?

Sytuacje wywołujące agresję mogą być niezamierzone (poprzez rodzinę, środowisko), lub zamierzone (głównie spowodowane przez grupę rówieśniczą)
Agresję wywołać mogą:
– przebieg zdarzeń niezgodny ze schematem, który dziecko zaplanowało sobie wcześniej;
– rozgoryczenie, nie dostrzeżenie sukcesu, brak słusznej i należnej pochwały(dla dziecka uzyskanie pochwały jest w takim momencie oczywiste);
– wśród starszych dzieci obserwacja hipokryzji i zakłamania innych;
– brak umiejętności odnalezienia się w nowej sytuacji;
– lęki nieadekwatne do zaistniałej sytuacji (lęk przed osami, komarami, ciemnościami, czymś nowym);
– hałas(związany często z nadwrażliwością słuchową, ale niekoniecznie i nie w każdym przypadku);
– odmowa innych w zastosowaniu się do np.: reguł gry lub wymyślonej zabawy przez dziecko z Zespołem Aspergera;
– lęki;
– dotyk osób obcych (szczególnie w przypadku dzieci z nadwrażliwością dotykową).

Zachowania agresywne mogą przejawiać się poprzez:
– autoagresję (uderzanie się po głowie, czy stukanie głową o przedmioty, ścianę lub podłogę, rozpacz ze słowną deklaracją, że jest dnem, zerem itp.);
– agresję skierowaną na zewnątrz (uderzanie kogoś, szczypanie, kopanie, szarpanie, ewentualnie agresję słowną, wyzwiska itp.);
– spinanie się, rzucanie np.: na podłogę, krzyki;
– nakręcanie się;
– skupianie złości na osobie najważniejszej dla dziecka (np.:na mamie lub innej bliskiej osobie);
– niszczenie przedmiotów.

Na pytanie, jak długo trwa wybuch agresji, odpowiedzi były również podobne. Czas nigdy nie jest jednakowy – wybuch trwa od kilku do kilkunastu minut(w przypadku samonakręcania się typowego dla dzieci z zaburzeniami emocjonalnymi) lub też potrafi zdarzać się co chwilę przez cały dzień przy zbyt wielkim stresie i natłoku emocji i wrażeń lub zmian w ustalonym rytmie dnia.

Występowanie zachowań agresywnych u osób z Zespołem Aspergera zależne jest od tego, jak często występują sytuacje prowokujące takie zachowania. Aspergerowcy sami w sobie są osobami spokojnymi, o wysokim poczuciu sprawiedliwości i mocnym kodeksie moralnym. Bez przyczyny lub prowokacji agresja nie występuje.

W przypadku agresji u osób zdrowych podejmowane są środki zaradcze typu: kary, konsekwencje wyciągane z zaistniałych sytuacji, nagradzanie nieagresywnych zachowań i są one raczej skuteczne. Uczenie empatii, aby wczuć się w rolę ofiary- by nie podejmować świadomych działań krzywdzących innych jest możliwe i dużo prostsze niż u osób z pogranicza autyzmu. Zdrowe dziecko będzie bardziej skłonne wycofać się z zachowania agresywnego lub wręcz udzielić pomocy ofierze mając świadomość jej bólu i krzywdy. U aspergerowców prawidłowe komunikowanie się, rozumienie uczuć swoich i innych wymagają psychoedukacji, treningów umiejętności np.: omawiania każdej możliwej do zaistnienia sytuacji z podaniem gotowych rozwiązań , propozycji odpowiedniego zachowania, terapii np.: poznawczo-behawioralnej , podejmowanych najlepiej od wczesnego dzieciństwa.

Według rodziców dzieci z Zespołem Aspergera, jeśli jednak już takie zachowania wystąpią, to pomocą w uspokojeniu i wyciszeniu dziecka mogą być:
– skierowanie uwagi na inny atrakcyjniejszy cel;
– umożliwienie rozładowania agresji w bardziej produktywny sposób np.:zgniatanie puszek, targanie gazety lub kartonu i układanie w stos do wyrzucenia;
– wyjście z pomieszczenia, pozostawienie dziecka samemu sobie do wyciszenia;
– przypomnienie kodeksu złości i zasad oraz konsekwencji ustalonych w codziennym funkcjonowaniu;
– metoda holdingu, tak zwanego przytrzymania (jeśli w akcie agresji dziecko może wyrządzić sobie lub osobom postronnym krzywdę);
– unikanie sytuacji nieprzewidzianych i niezaplanowanych;
– zachowanie stoickiego spokoju- zero reakcji;
– nakaz wyjścia do swojego pokoju-odsunięcie dziecka przejawiającego agresję;
– metody motywacyjne i chwalenie za drobnoski;
– ograniczenie bodźców z zewnątrz (zwłaszcza gdy występują nadwrażliwości słuchowe, zapachowe, dotykowe itp.

Ponieważ agresja tutaj często pojawia się bez świadomości aspergerowca lecz wynika najczęściej z zaburzeń związanych z chorobą, potrzebne jest dokładne poznanie istoty Zespołu Aspergera i umiejętności postępowania z aspergerowcem.

Jest możliwość unikania i zredukowania agresji podobnie jak w przypadku każdego zdrowego dziecka lub człowieka dorosłego, lecz wymaga dokładniejszego zrozumienia problemu oraz poznania strategii wspomagającej nauczenie się przez aspergerowca empatii, ekspresji emocjonalnej oraz umiejętności reagowania adekwatnie do zaistniałych sytuacji.
Trzeba dziecku pokazać gotowe wzory zachowań społecznych, których aspergerowiec sam nie jest w stanie zrozumieć, ani się nauczyć, w przeciwieństwie do dzieci zdrowych, dla których kontakty międzyspołeczne są czymś naturalnym, nie wymagającym specjalnej terapii czy nauki.

Bibliografia:

Matt Winter „Zespół Aspergera, co nauczyciel powinien wiedzieć”
Tony Atwood „Zespół Aspergera”
Peter Szatmari „Uwięziony umysł”
Luke Jackson „Świry, dziwadła i Zespół Aspergera”
„Autyzm i Zespół Aspergera” pod redakcją Uty Frith
Eliot Aronson „Człowiek istota społeczna”
adhd.org.pl Kampania na rzecz ADHD i Zespołu Aspergera